درسنامه علوم نهم درس 15

درسنامه علوم نهم درس 15

آموزش نکات مهم و کلیدی درس 15 علوم نهم

خلاصه مطالب مهم علوم نهم درس با هم زیستن

درسنامه علوم نهم درس 15

بوم سازگان

محیط زندگی از عوامل زنده (جانداران) و عوامل غیر زنده (مانند آب، هوا، دما) تشکیل شده است که بر هم تأثیر می گذارند.

به محیطی که موجود زنده در آن زندگی می کند، محیط زیست گفته می شود.

محیط زیست ممکن است طبیعی باشد، مانند جنگل. یا ممکن است مصنوعی باشد مانند آبزی دان (آکواریوم)

عوامل زنده و غیر زندۀ محیط و تأثیرهایی که بر هم می کذارند، سامانه ای به نام بوم سازگان می سازند.

انواع بوم سازگان

باغچه، آبزی دان (آکواریوم) یا حتی گلدانِ دارای گیاه نیز، مثال هایی از بوم سازگان اند.

صرف نظر از اینکه بوم سازگان از چه نوع و در چه اندازه ای باشد، دو فرایند مهمِ انتقال انرژی و چرخۀ مواد در آن اتفاق می افتد. انتقال انرژی در زنجیره ها و شبکه های غذایی رخ می دهد.

از تولید کننده تا مصرف کننده

هر زنجیره غذایی از تعدادی جاندار تشکیل شده است.

اولین حلقۀ هر زنجیرۀ غذایی، جانداری است که از مواد معدنی، مواد آلی می سازد. به به چنین جاندارانی تولید کننده می گویند.

حلقه های بعدی زنجیره های غذایی، جاندارانی اند که این توانایی را ندارند و به آنها مصرف کننده می گویند.

• مصرف کنندگان به جانداران تولیدکننده وابسته اند؛ زیرا ماده و انرژی مورد نیاز را از آنها به دست می آورند.
• تولید کنندگانی که فتوسنتز می کنند نیز به مصرف کنندگان وابسته اند، زیرا برای عمل فتوسنتز به کربن دی اکسید نیاز دارند و این گاز توسط مصرف کنندگان تولید می شود.
  

  ---

زنجیرۀ غذایی

به ارتباط بین یک تولید کننده و چند مصرف کننده زنجیرۀ  غذایی می گویند.

• تجزیه کننده ها در نمودار بالا با تجزیه اجساد و بقایای جانداران، موادّ مورد نیاز تولیدکنندگان برای فتوسنتز را تامین می کنند. اما در زنجیزه غذایی در جای خاصی قرار نمی گیرند.
• عوامل زندۀ محیط زیست به یکدیگر وابسته اند.
  

  ---

شبکه غذایی

زنجیره های غذایی در یک بوم سازگان، به یکدیگر وصل اند و شبکه های غذایی را تشکیل می دهند.

بنابراین به مجموعۀ چند زنجیرۀ غذایی، شبکه غذایی گفته می شود.

هرم ماده و انرژی

چند نکته مهم در مورد هرم ماده و انرژی

در هرم ماده و انرژی هر چه به راس هرم نزدیک می شویم جثۀ جانداران بزرگ تر و تعدادشان کمتر می شود.

هرچه زنجیرۀ غذایی کوتاه تر باشد، آن زنجیره، انرژی بیشتری دریافت می کند.

همۀ مادهای که گیاه با استفاده از انرژی خورشید می سازد، به آخرین مصرف کننده نمی رسد، بلکه در هر تراز، مقداری از ماده و انرژی آن کم می شود، زیرا در اثر فعالیت موجود زنده، مقداری از این انرژی تلف می شود.

با محاسبۀ انرژی و ماده ای که در زنجیره های غذایی از جانداری به جاندار دیگر منتقل می شود، معلوم می شود که فقط حدود 10 درصد ماده و انرژی از یک تراز به تراز بعدی منتقل می شود.

• آیا کربن هایی که در فتوسنتز به کربوهیدرات تبدیل می شوند، در بقایای گیاهان و جانوران باقی می مانند؟ کربن چگونه به محیط برمی گردد؟

خیر بلکه به صورت کربن دی اکسید وارد خاک و هوا می شوند.

تجزیه کننده گان

تجزیه کنندگانی مانند قارچ ها و باکتری ها، انرژی مورد نیاز خود را از بقایای جانداران دیگر به دست می آورند.

آنها مولکول های آلی را تا حدّ تشکیل مولکول های ساده ای مانند کربن دی اکسید، آب، گازهای گوگرد دار و نیتروزن دار تجزیه می کنند و سبب برگشت مواد به خاک، آب و هوا می شوند.

روابط بین جانداران

بین جانداران در هر بوم سازگان سه نوع ارتباط همزیستی، شکار و شکارچی (صیادی) و رقابت را می توان تشخیص داد.

درسنامه علوم نهم درس 15

• همزیستی : به سه شکل همسفرگی، همیاری و انگلی وجود دارد.

همسفرگی : در همسفرگی یک جاندار سود می برد؛ در حالیکه جاندار دیگر سود نمبرد و زیانی هم نمی بیند. مانند شیر و لاشخور. در اینجا لاشخور سود می برد ولی شیر هم زیان نمی کند.

همیاری : در همیاری هر دو جاندار از وجود هم سود می برند. مانند رابطه زنبور عسل و گیاه گل دار. زنبور عسل از شهد گل تغذیه می کند و در عوض با فرورفتن در گُل و چسبیدن گرده ها به بدنشريال باعث گرده افشانی گُل ها می شود.

انگلی : در رابطۀ انگلی میزبان زیان می بیند ولی جانداری که درون یا روی بدن میزبان زندگی می کند و انگل نامیده می شود، سود می برد. مانند کنه و انسان، زالو و گاو و …

• گاهی رابطۀ همزیستی دو جاندار، به تشکیل موجودی جدید می انجامد. مانند گلسنگ که از همزیستی قارچ و جلبک تشکیل می شود.

قارچ، مواد معدنی را برای جلبک فرتهم می آورد و جلبک با انجام دادن فتوسنتز، کربوهیدرات های مورد نیاز خود و قارچ را تأمین می کند.

بعضی گلسنگ ها، به هوای آلوده حساس اند و از بین می روند؛ بنابراین مرگ گلسنگ ها ممکن است به دلیل آلودگی هوا باشد. گلسنگ ها به ویژه روی سنگ ها و به صورت لایه هایی به رنگ های متفاوت رشد می کنند.

شکار و شکارچی

شکار کردن از راه های تأمین غذا در جانوران گوشتخوار است.

شیوه ها شکار جانوران

بعضی جانوران شکارچی به دنبال طعمه می دوند

بعضی جانوران شکارچی در جای خود ثابت می مانند.

رابطه بین جمعیت شکار و شکارچی

نمودار مقابل رابطۀ بین جمعیت شکار و شکارچی در یک منطقه را نشان می دهد.

از این نمودار می توان فهمید که تعداد شکارچیانی که می توانند در یک بوم سازگان زندگی کنند به تعداد جانورانی بستگی دارد که شکار آنها می شوند.

• جانورانی که شکار می شوند، ویژگی هایی دارند که احتمال شکار شدن آنها را کم می کند.

نوزاد کرمی شکل بعضی از حشرات، لکه های رنگی چشم مانندی در انتهای بدن دارد که آن را شبیه مار می کند.

نوعی سوسمار با ایجاد باد زیر کلو یا مار کبری با باز کردن پرده کنار سر، خود را بزرگتر و ترسناک تر از آنچه هستند نشان می دهند.

استتار

بعضی از جانوران در جایی قرار می گیرند که تشخیص آنها از زمینه دشوار است و به این علت از زدید شکار یا شکارچی مخفی می مانند.

استتار ماهی در بستر دریا

استتار حشره برگی شکل در میان برگ ها

رقابت

رقابت چیست؟ تلاش چند جاندار برای به دست آوردن عواملی چون آب، غذا، محل زندگی و .. را رقابت می گوییم.

مانند رقابت روباه و مار برای شکار سنجاب ایرانی

• رقابت هنگامی ایجاد می شود که جانداران نیازهای مشابهی داشته باشند و نیازهای خود را از منابع مشترکی تامین کنند.
• جانوران معمولاً برای آب، غذا و محل زندگی با هم رقابت می کنند.
• گاهی رقابت چنان شدید می شود که دو جانور با هم می جنگند. این نوع رقابت گاهی در بین افراد یک گونه و در برخی مواقع بین افراد گونه های متفاوت رخ می دهد.

راه های کاهش رقابت بین افراد گونه های متفاوت

• تقسیم بندی زمان شکار.

منابع غذایی جغد و شاهین یکی است. هر دو از جوندگان کوچک تغذیه می کنند. اما جغد در شب و شاهین در روز شکار می کند.

• امروزه با استفاده از باکتری های مفید، باکتری های مضر را کنترل می کنند. مثلا افزودن باکتری های مفید به بعضی خوراکی ها با نام زیست یار (پروبیوتیک) نظیر ماست و پنیر و شیر، باعث بالا بردن ضریب سلامتی در انسان می شود.

در آزمایشی جوجه های تازه از تخم درآمده را به دو گروه تقسیم کردند. گروه اول را با غذای بدون باکتری و گروه دوم را با غذایی تغذیه کردند که باکتری مفید داشت.

بعد از مدتی به هر دو گروه نوعی باکتری دادند که باعث بیماری روده ای می شد. بسیاری از جوجه های گروه دوم در برابر بیماری دوام آورده و آن را کنترل کردند.

تنوع زیستی

تعریف : تنوع زیستی به معنای تنوع گونه های جانداران و محیطی است که این جانداران در آن زندگی می کنند.

• هر چه تعداد گونه های جانداران در محیط بیشتر باشد، تنوع زیستی آن محیط بیشتر است.
• جانداران نیازهای متفاوتی دارند و در زیستگاه هایی با آب و هوای متفاوت زندگی می کنند؛ بنابراین تنوع محیطی به معنای فراهم شدن زیستگاه های مناسب برای زیستن انواعی از جانداران است.
• به دلیل وجود محیط های متنوع در ایران، کشور ما از کشورهایی است که تنوع زیستی زیادی دارد.
• تنوع زیستی ای که امروزه روی کرۀ زمین وجود دارد، در طی میلیون ها سال شکل گرفته است.

عوامل مؤثر در کاهش تنوع زیستی

1. عوامل طبیعی مانند یخبندان یا سقوط شهاب سنگ – از بین رفتن گونه هایی نظیر دایناسورها
2. فعالیت های انسانی مانند آزمایش های هسته ای، سوزاندن سوخت ها و گرم شدن زمین، بریدن درختان جنگل و … (فعالیت های انسانی را یکی از مهم ترین عوامل کاهش تنوع زیستی می دانند)

نکته : وقتی می گوییم گونه ای منقرض شده به این معناست که هیچ فرد زنده ای از آن گونه در طبیعت وجود ندارد. مانند ببر مازندران

3. رشد سریع بعضی گونه ها و استفاده بیشتر آنها از منابع – مانند استفاده از گونه های بیگانه در توسعۀ فضای سبز که باعث از بین رفتن گونه های بومی می شوند.

اهمیت تنوع زیستی

گرچه انسان پیش از شناخت دقیقِ طبیعت از آن استفاده می کرد؛ اما با شناخت بوم سازگان ها توانست از مواهب طبیعی بهرۀ بیشتری ببرد.

1. داروهای فراوانی از جانوران استخراج می شود و مادۀ اولیۀ چند صد نوع دارو از جنگل های بارانی به دست می آید.
2. حشراتی مانند کفش دوزک با خوردن آفت ها و شته ها، به حفظ گیاهان کمک می کنند.
3. جانوران به ویژه حشرات در گرده افشانی بسیاری از گیاهان نقش دارند.
4. همچنین جانداران و فعالیت های آنها از موضوعات مورد علاقۀ مهندسان است. مانند استفاده از تار عنکبوت برای تولید جلیقه های سبک و ضدُ گلوله

تار عنکبوت اگر چه از پروتئین است، اما مقاومتی چند برابر فولاد دارد.

مرجان ها درخلیج فارس، خانه و منبع غذای بسیاری از جانوران دریازی اند و در حفظ تنوع زیستی خلیج فارس نقش مهمی دارند.

• آلودگی آب دریاها سبب مرگ مرجان ها می شود که نشانۀ آن بی رنگ شدن مرجان ها است.
• تنوع زیستی در ایران به علت های طبیعی و انسانی کاهش یافته است و بعضی گونه ها مانند سمندر لرستانی، خرس سیاه و ماهی کور غار در خطر انقراض اند.
• ماهی کور غار فقط در ایران یافت می شود.

لطفا دیدگاه خود را دربارۀ درسنامه علوم نهم درس 15 برای ما ارسال کنید.

منبع : کتاب درسی سال تحصیلی 99 – 1398

در حال آماده سازی